Dersim İsyanı Ve Sonuçları!

Orhan ÇEKİÇ

 

(1)    Coğrafi Durum

Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Tunceli, doğusunda Bingöl, batısında Malatya, kuzeyinde Erzincan ve güneyinde Elazığ illeri ile çepeçevre kuşatılmış olup 7774 kilometre karelik bir alana sahiptir. Tarihte bu bölge Dersim adıyla anılmaktadır.

 

Genişliği 100 km. derinliği 30 km. olan Munzur (Mercan) Dağları Dersim'in kuzeyini bir set gibi kaplamaktadır. Bütün geçitleri Temmuzdan Eylül sonuna, bazen de Ekim ortalarına kadar geçişe müsaittir. Diğer zamanlar ise karla kaplıdır. Küçükgöl Dağı (Bobyezbaba Dağı) - Koçkerekbaba Dağı hattının kuzey tarafı Dersim'in en sarp, bölgesidir. Bazı aşiretler (Kalan, Abbasan, Kırgan, Bahtiyar, Beyit uşakları) sıkıştıkça bu bölge içindeki en sarp vadiyi teşkil eden Kutu Deresine sığınmışlardır. Burada binlerce kişiyi barındırabilecek mağaralar mevcuttur. Dersim'in batı kısmında, Çemişkezek'in 10 km. kuzeyindeki Ali Boğazı, Kutu Deresi gibi sarp ve yüzlerce insanı barındırabilecek mağaralara sahip çok geniş bir vadiyi teşkil etmektedir. Bu bölgeler bazı aşiretlere yurt olduğu gibi, bazı kanun kaçakları için de sığınak olmuştur.

 

(2)    Cumhuriyet Öncesi

Osmanlı devrinde idari teşkilatta ilk olarak Erzurum Beylerbeyliğine bağlı bir sancak olarak gördüğümüz Dersim, Tanzimata kadar bölgedeki beylerin hâkimiyeti altında merkezi otoriteden uzak bir şekilde yönetilmiştir. Devlet, coğrafî açıdan erişilmesi son derecede zor olan bu bölgede bir sorun çıktığında, olayı bastırmakta zorlandığı için, konuyu yerel beylerle çözmeyi yeğlemiş, bu durum da günümüzde bu bölgede halen sürmekte olan aşiret düzeninin devamına ve bölgede feodal bir yapının kemikleşmesine yol açmıştır.

 

Fransa'dan etkilenerek 1788-1789 tarihlerinden sonra yapılan idarî düzenlemelerle birlikte, ilçelerin mülkî amiri olarak kaymakamlıklar ihdas edilmiş ama tüm bu makamlar mahallî beylere verilmiştir.

 

Böylece bölgedeki tüm kaymakamlar, bölgenin Kürt beylerinden oluşmuştur.  Bu durum ağa ve seyyidlerin büyük bir nüfuz kazanmasına ve bölgedeki asayişin daha da bozulmasına neden olmuştur.

 

Bütün bunların üstesinden gelmek üzere, her alanda ıslahat hareketlerine girişen III. Selim, özellikle döneme uygun, o güne göre çağdaş bir ordu kurmasına, her alanda yenileşme hareketlerine hız vermesine rağmen, bu yeniliklere daima karşı çıkan yobaz kesimin tepkisiyle karşılaşmış, yeniçerilerle birleşen bu güruh Kabakçı Mustafa isyanı sonucunda padişahı katletmiş, devletin belki de çağdaşlaşması için son şansı ne yazık ki heba olup gitmiştir. (1807).

 

Kabakçı Mustafa isyanını bastırarak III. Selimi kurtarmak üzere Rumeli'den yola çıkan Rusçuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa ne yazık ki geç kalmıştır ama gericilerin tahta geçirdiği IV. Mustafa, bu kez Alemdar tarafından tahttan indirilerek, yerine II. Mahmut'un geçmesi sağlanmıştır. (1808). Sadrazamlığa getirilen Alemdar Paşa bu isyanı çok kanlı bastırarak düzeni yeniden kurmuş ama sonuçları Dersim olaylarına kadar yansıyan büyük bir hatayı da yapmıştır.

 

Yapılan hata şudur: Tüm ülkede sarsılan otoriteyi yeniden kurmak isteyen Alemdar Paşa, bu konuda neler yapılabileceğini saptamak üzere "yerel güçlerle", "ayanlarla" görüşme, onların da fikirlerini alma yoluna gitmiştir. Bu görüşmeler sonunda tespit edilen ve belli esaslardan oluşan bir belgeyi böylece Padişah II. Mahmut, ayanlarla karşılıklı olarak imzalamak zorunda kalmıştır.

 

Bu, Osmanlı Devleti'nde ilk kez karşılaşılan bir durumdur ve 7 Ekim 1808 tarihinde imzalanan ve tarihe "Sened-i İttifak" olarak kaydedilen bu belge ile padişah artık yerel beyleri, ayanları resmen tanımaktadır, bunun karşılığı olarak da ayanlar ve yerel güçler de devlet otoritesini (lütfedip) kabul edeceklerdir. Bunun diğer bir anlamı "aksi halde kabul etmeyebileceklerdir". Adeta padişahın otoritesi, pazarlık haline getirilmiştir ve özellikle Merkeze uzak olan örneğin Doğu Anadolu'da Kürt Beyleri'nin nüfuzu bu nedenle çok artmış ve bugünkü feodal yapının oluşmasına neden olmuştur. Daha sonra, yeniden isyan eden yeniçerilerin başkaldırması üzerine II.  Mahmut Alemdar Mustafa Paşa'nın yardımına gitmeyecek, bu isyan sonucunda Alemdar öldürülecek (Kasım 1808), daha sonra padişah yeniden tüm gücü elinde toplamaya çalışacaktır.

 

Doğu Anadolu'da sık sık çıkmakta olan başkaldırıları daha kolay defetmek için 1860-1877 yılları arasında Osmanlı yönetimi Hozat ve Mazgirt'te birer kışla yaptırmış, bu kışlalarla Dersim'e nüfuz etmeğe çalışmıştır. Dönemin padişahları Sultan Abdülmecit ve Sultan Abdülaziz'dir. Buna en büyük tepkiyi ise Osmanlı yönetiminin bölgeye atadığı Kaymakam unvanını taşıyan kişiler, yani yerel Kürt Beyleri göstermiştir.

 

Dersim ağaları, nüfuz ve güçlerinin zayıflayacağı endişesiyle sadece Osmanlı'nın girişimlerini engellemekle kalmamış, aynı zamanda 1877 - 1878 Osmanlı-Rus harbi sırasında Ruslara yardım vaadinde de bulunmuşlardır. Hozat ve Mazgirt kışlalarındaki asker cepheye alınınca ise aşiret ağaları bu merkezlere hücum ederek kışlaları yakmışlar ve kasabaları talan etmişlerdir. Osmanlı-Rus harbi sırasında ve 1892 yılına kadar Dersim aşiretlerinin yaptıkları birçok saldırı, ancak kuvvet kullanılarak bertaraf edilmiştir. Ne var ki bölgedeki Osmanlı varlığını ortadan kaldırmak için saldıranlar daima Kürt aşiretleri olmuş, bölgedeki asker hep savunmada kalmıştır.

 

1893-1905 yılları arasında, Sultan II. Abdülhamit döneminde de Dersim'de karışıklıklar devam etmiştir. Bir taraftan Ermeni isyanları devam ederken, sık sık Kürt başkaldırılarıyla devlet uğraşmak zorunda kalmıştır. Meydana gelen olaylar üzerine, civar köy ve kasabaların, devlete başvurarak, tecavüze uğradıklarını beyan eden şikâyetleri olmuştur. Hükümet bazı ıslahat girişimleri düşünmüşse de, bu yaklaşım düşünceden ileri gidememiş, bu sebeple Dersim eşkıyalarının soygunculuk hareketleri devam etmiştir.

 

1907'de; bu kez Kureyşanlı aşiretinden Ali Çavuş 2000 kişi ile Kiğı köylerine saldırmıştır. Aynı zamanda Hozat'ın Koçuşağı, Şamuşağı ve Resik aşiretleri de Kemah ve Çemişgezek köylerine saldırmış, birçok eşya ve hayvan gasp ederek insanları öldürmüşlerdir. Köylüler ise köylerini boşaltarak kasabalara sığınmak zorunda kalmışlardır. Bunun üzerine yeniden bir askerî harekât yapılmıştır. 4-5 gün süren bu harekât asilerin dağıtılması üzerine sonlandırılmıştır.

 

1907 yılındaki harekât hava ve arazi koşulları nedeniyle arzu edildiği şekilde bitirilememiş ve Dersim aşiretleri sonuçtan daha da cesaretlenmişlerdir.

 

1908 yılında tekrar ve bu kez daha çok aşiretin katılımıyla büyük bir isyan daha başlamıştır. Osmanlı hükümetinin yeterli reaksiyonu göstermemesi üzerine bu isyan hareketi daha da cesaretlenerek güç kazanmıştır. Bunun üzerine birlikler takviye edilerek isyan bastırılmış ve asiler dağıtılmıştır. Fakat harekât iyi sevk ve idare edilmemiş ve halkı silahtan tecrit etmek asıl hedef olması gerekirken bu konu üzerinde gerekli özen gösterilmemiştir. Bu nedenle harekât amacına ulaşmamıştır.

 

1911-1912 ve 1914 yılları arasında Dersim'de bir takım olaylar meydana gelmişse de önemli bir hal almamıştır. Ancak I. Dünya Savaşı'nın çıkması üzerine bölgede büyük bir gerginlik yaşanmış ve 1916 yılında da büyük bir isyan patlak vermiştir. Bu durumdan yaralanmak isteyen Ruslar, Ermenilerle birlikte yöredeki isyanları desteklemiştir. Ne var ki, Rus ve Ermenilerin bazı aşiret mensuplarına olumsuz davranmaları üzerine, Dersim aşiretlerinden bazıları Ruslar aleyhine dönmüş, bu durumu değerlendiren Türk kuvvetleri isyanı tamamen bastırmıştır.

 

Cumhuriyet dönemine kadarki olaylar bu şekilde özetlenebilir.

 

(3)    Cumhuriyet Dönemi

Cumhuriyet yönetiminin birinci hedefi, ülkeyi hızla bir çağdaş devlet olarak yeniden yapılandırmaktır. Devrimin lideri olan Mustafa Kemal, "çağdaş uygarlık düzeyini" aşılması gereken bir hedef olarak belirlemiş ve tüm ulusunu, böyle bir hedefe ulaşabilmek için gerekli reformlar konusunda sık sık tüm ülkeyi baştanbaşa gezerek bilgilendirmiştir. Ülkenin en yoksul ve ihmal görmüş yöresinin Dersim bölgesi olduğunu bilmekte, özellikle bu bölgeye her türlü hizmetin süratle götürülmesi gereğini sık sık yinelemektedir. Elbette bunun kolay olmayacağını, bölgedeki feodal yapının devamında çıkarı olan şeyhlerin, seyitlerin, ağaların arkalarına aşiretleri alarak buna olanak vermemeye çalışacaklarını bilmektedir.

 

Ama devrimin lideri, Doğu Anadolu'daki bu feodal zinciri kırmakta kararlıdır.

 

Devlet bir taraftan Doğu'da 1925 yılında patlayan Kürt (Şeyh) Sait isyanıyla uğraşırken, diğer taraftan da Dâhiliye Vekâleti İçişleri Bakanlığı), Mülkiye Müfettişi Hamdi Bey'den, Dersim ile ilgili bir rapor hazırlamasını istemiştir. Hamdi Bey hazırlamış olduğu raporunda "Kürtleşme" "Aşiretlerin Hareket Tarzı", "Çabaların Yetersizliği", "Ağaların Ağırlığı" konularına değinmiş,  Dersim'de süratle ve kati bir şekilde genel tedip harekâtının yapılması gerektiğini bildirmiştir. Tedip, yöre halkını terbiye etme, edebe davet etme harekâtı demektir.

 

Daha sonra bu kez Dersim'i tetkike memur edilen Diyarbakır Valisi Cemal Bey'in bizzat dolaşarak hazırladığı raporunda ise, "Kürt-Türk Sorunu",  "Hükümet Nüfuzunun Eksikliği", "Dersim'in Islahı Projesi" gibi konulara yer verilmiştir.

 

Bunlarla yetinilmemiş, Cumhurbaşkanı Atatürk bizzat İçişleri Bakanı ve İçişleri Bakanlığı'nın diğer müfettişlerinin de bölgeyi tümüyle gezerek rapor hazırlamalarını istemiş, Genelkurmay Başkanlığı'nın raporları doğrultusunda Dersim ıslahatının zorunlu olduğuna kanaat getirilmiş ve esaslar belirlenerek uzunca bir programa bağlanmıştır.

 

(4)    İsyan Öncesi Durum

Bu raporlar neticesinde, 2510 sayılı "İskân Kanunu" 7 Haziran 1934'te TBMM'de müzakere edilerek kabul edilmiştir. Bu kanunla aşiret reisliği, beyliği, ağalığı ve şeyhliği kısaca aşiret hayatı sona erdirilmiştir.

 

Bu kanun, Osmanlı Devleti'nin bir türlü uygulamaya cesaret edemediği fakat Cumhuriyet Hükümetlerinin kesinlikle görmezden gelemeyeceği Doğu'daki feodal yapıya son verme konusunda yönetimin ne kadar kararlı olduğunu göstermektedir.

 

İskân Kanunu ile başlayan Dersim'in güvenliği çalışmalarının bir devamı olarak 25 Aralık 1935 tarihinde TBMM tarafından çıkarılan 2884 sayılı kanunla Tunceli Vilayeti kurulmuştur. Kanunda Dersim, "Tunceli" olarak değiştirilmiş, ayrıca Korgeneral rütbesinde bir kişi Vali ve Komutan olarak görevlendirilmiştir.

 

Bu vali ve komutan Dördüncü Umum Müfettişliğinde, Umumi müfettiş olmaktadır.

Görevlendirilen kişi Korgeneral Abdullah Alpdoğan'dır.

 

Dersim'in Tunceli'ye dönüştürülerek vilayet yapılmasındaki asıl sebep, bölgeye vilayet düzeyinde hizmet götürmek, kaldırılan aşiret hayatına karşı geleceği belli olan yerleşik düzenin ürünü aşiretlerin isyanı halinde duruma derhal müdahale etmektir. O güne kadar tüm bölgeye hükümdar gibi hükmeden şeyh, ağa, bey, seyit gibi kişilerin bu imtiyazları kaybedecek olmaları nedeniyle tüm güçleriyle isyan edecekleri açıktır. O nedenle bölgede askeri birlikler, müfettişlik emrinde olarak bekler duruma getirilmişlerdir.

 

4'üncü Genel Müfettiş Korgeneral Abdullah Alpdoğan bölgedeki gergin durumun farkına vararak, yayınladığı bir tebliğ ile Dersim'deki bütün aşiretlerin silahlarını teslim etmelerini istemiştir. Ancak birçok aşiret buna yanaşmamıştır. Dersim halkının ve isyancıların lideri Seyit Rıza daha da ileri giderek, Korgeneral Abdullah Alpdoğan'dan TBMM'nin Dersim hakkında çıkardığı kanunu kaldırmasını, vilayet olmak istemediklerini, Dersim için özel ve milli haklarını sağlayan bir "özel idare"nin kurulmasını istemiştir.

 

(5)    1937 Yılı Harekâtı

1934 yılından itibaren planlı bir şekilde Dersim sorunu üzerine eğilen hükümetin bölgede güç kazanmaya başlaması üzerine, bir takım iç ve dış faktörlerin sonucu, ağa, şeyh ve seyitlerin yönlendirdiği huzursuzluklar ardı ardına ortaya çıkmıştır. Seyit Rıza'nın önderliğinde devlet aleyhine bölgede yoğun bir propaganda başlatılmış ve neticesinde aşiretler arasında toplantılar yapılmış ve devlete bir ültimatom verilmesine karar verilmiştir.

 

Bu ültimatomda ;

 

-İçimize karakollar yapmayacaksınız.

-Köprü ve yol yapmayacak, silahlarımıza dokunmayacaksınız.

-Kaza ve Nahiye merkezleri kurmayacaksınız.

-Her zaman olduğu gibi pazarlık usulü vergi vereceğiz,

-Askere ise kimseyi göndermeyiz, denilmekteydi.

 

Bu talep edilenler, Türkiye Cumhuriyeti'nin egemenliği ile bağdaşamazdı, üstelik dünya savaşının galiplerine karşı bir Kurtuluş Savaşı vererek kurulan bu devletin, Padişah'a bile kafa tutmaktan çekinmeyen hiçbir hükümeti böyle bir zilleti kabul edemezdi.  O halde çatışma kaçınılmaz görünüyordu.

 

İlk olay Harçik deresi üzerinde, Pah (Kocakoç) ile Kahmut arasındaki tahta köprünün 21 Mart 1937 gecesi yakılması ve Kahmut ile Pah arasındaki telefon hattının kesilmesi ile başlamış, sonrasında ise 26 Nisan tarihinde Askisar Karakoluna,  27 Nisan'da ise Taht Komutanlığındaki Bölüğe saldırı düzenlenmiştir. Saldırılara bölgede bulunan birliklerle karşılık verilmiştir. Bu sıralarda alınan duyumlarla Dersimlilerin bu şekilde saldırılarına devam edeceği öğrenilmiş ve 4'üncü Genel Müfettişlik birlikleri takviye edilmiştir.

 

( 1 Mayıs itibariyle 122 Sb., 4683 Er., 234 gayri muharip er ).

 

1 Mayıs saat 20:00 de eşkıya gruplarının birliklerimize saldırmaları üzerine müsademe sabaha kadar devam etmiş, sabaha karşı eşkıya ormanlık alanlara dağılmıştır.

 

3 Mayıs'ta hava kuvvetlerine bağlı bir uçak filosu aşiret reisleri toplantı halinde iken bölgeyi bombalamıştır. Genelkurmay Başkanlığı'nın 3 Mayıs tarihinde verdiği emirde; 1 Mayıs'tan beri asi kuvvetlerin saldırılarına sadece savunma ile mukabele edilmesi nedeniyle asilerin cesaretlendiği belirtilmiş, ayrıca bundan sonra asilerce yapılacak saldırılara karşı taarruzla karşılık verilerek sonuç alınması istenmiştir. Ayrıca birlikler takviye edilecektedir.

 

Saldırıların devam etmesi, hükümet güçlerinin de buna karşılık vermesiyle Dersim sorunu geniş bir hal almıştır. Bunun üzerine Bakanlar Kurulu 4 Mayıs 1937'de tenkil ( Nakletme, bastırma, uzaklaştırma) harekâtına dair, gizli bir karar almış, bu kararda isyana şiddetle karşı konulması ve bir an önce bitirilmesi istenmiştir.  Birlikler yeniden takviye edilmiştir.

 

4'üncü Genel Müfettişlik, Mayıs'taki takviyelerle birlikte 17'nci Tümen, 17'nci Tugay, Tunceli Vilayet Jandarma Komutanlığı, Tayyare Alayı'ndan oluşmaktadır.

 

Devam eden tarama faaliyetlerinde sıkıştırılan eşkıya grupları ile yapılan çarpışmalarda ağır zayiat verdirilmiştir. Temmuz sonunda ayaklanmaya katılan aşiretlerin bölgelerinde taranmamış hiçbir yer kalmamış, fakat Seyit Rıza henüz yakalanamamıştır.

 

16-17 Ağustos gecesi harekete geçen birliklerce, Seyit Rıza ve yardakçılarıyla yeniden müsademeye girişilmiş, bu esnada 30 kadar asi öldürülmüş ve harekâta 18 Ağustos'a kadar devam edilmiştir. 9 Eylül'de Seyit Rıza'nın yeri tespit edilmiş, yakalanması için yeni bir harekâtın hazırlıklarına devam edilirken, 10 Eylül 1937 günü, Seyit Rıza silahsız olarak iki kişi ile birlikte Erzincan Jandarmasına teslim olmuştur.

 

Atatürk elbette Dersim'e bir an önce huzurun gelmesini ve bölgenin egemeni olan aşiretlerin baskısı ve talanı altında yüzlerce yıldan beri yaşam savaşı vermekte olan diğer aşiretlerin bir an önce tüm bu baskılardan tamamen kurtarılmasını arzu etmektedir.

 

Dolmabahçe'de kendisini ziyarete gelen bir Diyarbakır heyetine hitap ederken gömleğinin kolunu sıyırmış ve kolunu ve damarlarını göstererek: "...hepimiz aynı cevherin damarları gibiyiz..." demiş, ülkede yaşayan tüm insanlarımızın aynı derecede öneme sahip olduğuna işaret etmiştir.

 

Bu tarihlerde Hükümet Nyon Konferansı ile çok yakından ilgilidir ve izlenmekte olan politika konusunda Atatürk ile Başbakan İnönü arasında bir gerginlik yaşanmaktadır. Nitekim 18 Eylül 1937 akşamı Çankaya'daki sofrada bu gerginlik, kopmaya yol açmış, ertesi gün İnönü, hastalığı neden gösterilerek görevinden istifa etmiştir. Artık Bayar dönemi başlamaktadır.

 

O halde, Seyit Rıza'nın yakalanmasından yani 10 Eylül 1937'den 10 Kasım 1938 tarihine kadar 14 ay boyunca, Başbakan Celal Bayar'dır.

 

Seyit Rıza'nın Ekim ayında başlayan mahkemesi, 15 Kasım'daki oturumda sonuçlanmıştır. Mahkeme sonucunda 11 kişi idama, 33 kişi ağır hapse mahkûm olmuş; idama mahkûm olan 4 kişinin cezası yaşlı olmalarından dolayı hapis cezasına çevrilmiştir. İdam cezaları aynı gün infaz edilmiş ve 1937 dersim isyanı sona ermiştir.

 

(6)    1938 Yılı Harekâtı

1937 İsyanında ele geçirilemeyen ve Tunceli arazisine saklanan eşkıyalar birkaç ay sonra yeniden soygun, talan, propaganda, silahlanma ve devlete karşı birleşme faaliyetlerine başlamıştır. Kör Abbas, Kecel ve Baluşağı aşiretlerine mensup eşkıya grubunun 2 Ocak 1938 günü asker kaçaklarını aramakla görevli Jandarma birliğini pusuya düşürülerek 8 askerimizi ve Mercan karakolunu basarak iki erimizi şehit etmesi üzerine, 21 Mart 1938'de, Haziran'da yapılacak tenkil ve silah toplama harekâtına karar verilmiştir.

Hükümetçe alınan karara göre 1938 yılında yapılacak faaliyetler şunlardı:

 

-Kış aylarındaki olayları yapanların tedip edilmesi,

-Asker bakaya ve kaçaklarının takibi,

-Silah toplamanın ikmali,

-İsyancıların nakli ve bu isyanlara katılmadığı gibi hükümet güçlerine destek verenlere ise tapu verilmesi.

-Bölgede Yatırımlara devam edilmesi.

 

4'üncü Genel Müfettişlik harekâtını; Mercan Deresi, Merho Deresi ve Kalan Deresi temizleme safhaları olarak 3 aşamada gerçekleştirecektir.

 

11/12 Haziran gecesinden itibaren tedip bölgesine girilmeye başlanmıştır. 29 Haziran'a gelindiğinde tenkil kuvvetlerinden 60 yaralı ve 33 şehit verilmiş,  isyancılardan ise 163 kişi ölü ve yaralı olarak ele geçirilmiş, 866 kişi ise güvenlik güçlerine sığınmıştır. Başbakan Celal Bayar 30 Haziran'da TBMM'de daha ciddi tedbirlerin alınması kararını işaret etmiştir. Artık 3'üncü Ordu Harekata dâhil edilecektir.

 

4'üncü Genel Müfettişlik tarama ve tedip faaliyetlerine 8 Ağustos'a kadar devam etmiştir. 3'üncü Ordu Müfettişliği harekâtı ise gerçekte fiilen bir tedip niteliğinde olmayıp, 4'üncü Genel Müfettişliğin bu bölgede yaptığı harekâtın tamamlanması niteliğindedir. Harekâtın amacı; bölgedeki halkı silahtan tamamıyla tecrit etmek, Tunceli'nin her sene ayrı ayrı sahalarında beliren haydutluğa tamamen son vermektir.

 

Tunceli bölgesi 7 iç bölgeye ayrılmış ve her birine birer Tümen tahsis edilmiştir. Harekâtın 10 Ağustos'ta başlayıp 10 gün sürmesi, 26 Ağustos'u kesinlikle geçmemesi planlanmış ve 17 Ağustos'ta sona ermiştir. Harekâtın sonunda adları daha önceden belirlenmiş binlerce kişi yakalanmış ve emredilen bölgelere sevk edilmiştir.

 

Bu harekât esnasında Munzur dağlarına kaçarak yakalanamayan Koçuşağı aşireti daha sonra köylerine geri dönmüş ve civar köylerde tekrar soygunculuğa başlamışlardır. 3'üncü Ordu Müfettişliği'nin harekâtının ikinci safhasının amacı Koç Uşağı aşiretidir. 6 Eylül'de başlayan harekât için iki bölge belirlenmiştir.

 

Harami Deresi-Hozat uzanımı hattının doğusu 3'üncü Tümen, batısı 8'inci Kolordu sorumluluğundadır. 15 Eylül'de bitirilen harekâtta tam bir tarama yapılarak yüzlerce haydut imha edilmiş, yüzlercesi de yakalanmıştır.

 

Bütün bu gelişmeler olurken, Atatürk 1 Haziran - 26 Temmuz tarihleri arasında Savarona'da, daha sonra ise Dolmabahçe'dedir ve hastalığının son ve en kritik dönemlerini yaşamaktadır.

 

3)       SONUÇ

Sonuç olarak; çeşitli dış ve iç nedenlerin de büyüttüğü ve 21 Mart 1937-16 Eylül 1938 tarihleri arasında meydana gelen Dersim İsyanı Devletin kararlı tutumu sayesinde sonlandırılmış, isyanın elebaşları yargılanarak cezalandırılmıştır.

 

 

4)        FAYDALANILAN KAYNAKLAR

 

a.  Dersim Jandarma Genel Komutanlığı Raporu (3.Baskı). İstanbul: Kaynak Yayınları.

b.  AKGÜL, S. (2001) Dersim İsyanları ve Seyit Rıza. Ankara:  Berikan Yayınları.

c.  EZER, F. (2003). Yakın Tarihimizde Dersim İsyanları. Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları,1(3).

ç.  ÖZKÖK, B. (1937) Osmanlılar Devrinde Dersim İsyanları. İstanbul: İstanbul Askeri Matbaası.

d.  YILMAZ, K. (1991). 3'üncü Ordu Bölgesinde Çıkan Ayaklanmalar ve Ayaklanmaların Bastırılması.

e.  AKGÜL, S. (2000). Dersim Bölgesi İsyanları ve Alınan Tedbirler, Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara: Genelkurmay Basımevi.

f.  GÜNEL, N. (1999). Dersim İsyanı (1938). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Anabilim Dalı. g. 3’üncü Ordu Bölgesinde Çıkan Ayaklanmalar ve Ayaklanmaların Bastırılması, 1991.

****************

Dersim’in asıl adı nedir? Bu bölgede oturanlar nereden, ne zaman gelmişlerdir? Akrabaları hangi ülkede yaşamaktadır? Türk müdürler; Kürt müdürler? Yoksa nedirler? Dillerinin özelliği nedir? Alevi midirler? Eğer önyargılarınızın tutsağı iseniz bu yazıyı hiç okumayınız. Yok anlamak-öğrenmek istiyorsanız; işte size 10 maddede Dersim gerçeği…

Albert Einstein’ın sözünü bilirsiniz:

“Önyargıları parçalamak atomu parçalamaktan daha zordur.”

Ama bu baş belası tabuları yıkmak zorundayız.

Çünkü…

Hacı Bektaşi Veli’nin söylediği gibi, “ilimle gidilmeyen yolun sonu karanlıktır.”

Bu arada şu görüşümü tekrarlayayım:

Kişi kendini hangi kimlikte görüyorsa, hissediyorsa öyledir. Ve saygındır.

Ayrıca, kimileri gibi “alternatif tarih” adına inkarcılık yapacak da değilim.

O halde…

Gelelim Dersim derslerine…

 

Madde 1) Dersim’in kökü nereye dayanıyor?

Anadolu kavimler kapısıdır…

Dersim bölgesine ilk yerleşimin M.Ö 6 binlere kadar uzandığı biliniyor.

Subarlar, Hurriler, Asurlular, Hititler, Akadlar, Frigyalılar, Urartular, Medler, Persler, Makedonyalılar, Kapadokyalılar, Romalılar, Sasaniler, Araplar, Bizanslılar, Selçuklular, Moğollar, Akkoyunlular, Osmanlılar gibi kimler gelip kimler geçti.

Dersim bölgesine kimi “İşuva” adını verdi: kimi “Supani”…

Yaşayanlara kimi “Muştular” dedi; kimi “ Müşkiler”…

Ne diyordu koca Ahmet Arif:

“Beşikler vermişim Nuh'a

Salıncaklar, hamaklar,

Havva Ana'n dünkü çocuk sayılır,

Anadoluyum ben,

Tanıyor musun ?..”

 

Madde 2) Dersim’in adı nereden geliyor?

Dersim; Farsça, “der” (kapı), “sim” (gümüş) sözcüklerinden oluşan bir isim tamlamasıdır. Türkçe’ye “Gümüşkapı” olarak çevirebiliriz.

Güney ağızlarında Dersim, “Darsim” diye telaffuz ediliyor. Kimi tarihçi bunun sadece söyleniş olmadığını belirtiyor. Onlara göre “Darsım” Zazaca bir sözcük; ‘dar” (ağaç) ve “sim” (gümüş) idi; ve Darsım aslında “Gümüşağaç” demekti.

Bu teze göre, Dersimliler “ağaca tapınmaları” nedeniyle bu ismi kullanıyorlardı!

Ancak yazdığımız gibi bölgeye birçok uygarlıklar geldi. Ve bunların çoğu isim değiştirdiler.

Örneğin Çemişkezek bölgesine; Hititler “Zuhma”; Urartular “ Tamişkiş”; Romalılar “Hieroplis”; Bizanslılar “Tsimisca” dediler…

Dersim’in adı uzun yıllar “Daranalis” olarak kaldı. Bu ismin, M.Ö 519’da Doğu Anadolu’yu fetheden Pers Kralı Dara’nın adından kaynaklandığı ileri sürülüyor.

Bu noktada “Daranalis” ve Persler’in adını geçirmemizin özel bir nedeni var. Çünkü Dersimlilerin asıl yurtları Anadolu değil; İran.

 

Madde 3) Dersimliler aslında nerelidir?

Horasanlıdırlar.

Hazar Denizi’nin güney batısında (Tahran’ın kuzeyinde) Deylem/Daylam bölgesinde, Pers öncesi halklardan bir topluluk yaşardı: Deylemliler/Daylamlılar!

İran’daki Büveyhoğulları Devleti’ni (932-1056) bunların kurduğu biliniyor.

Bu halk 13’üncü yüzyılda Moğol istilasından kaçarak Anadolu’ya geldiler. Anadolu’da yaşadıkları bu bölgeye kendi adlarını verdiler.

 

Madde 4 ) Dersimlilerin akrabaları kimler?

Günümüz İran’ın Kuzey Horasan Eyaleti’nde Deylaman bölgesi vardır. Lahican, Siya, Kal, Koh, Mazendaran, Rast, Gibal, Pir Pulur, Fumen, Gerekerd, Gilan, Teberistan, Chalus, Kalar, Enzeli, Varemin, Bar, Tufem, Rudsa, Muvaz, Kohaman, Hasan Rud, Emurluh gibi yerlerde yaşayanlar Dersimlilerin akrabalarıdır.

Konuştukları dil ise Zazacadır.

“Dersim’de Kökler” adlı kitabından yararlandığımız Ali Kara, İran’daki “Dersimliler” konusunda araştırma yaptı. Anadolu’daki Dersimlilerle konuşma, türkü söyleme, inanç, yaşam tarzı konusunda aynı olduklarını yazdı. Kadın-erkek eşitliğini; kadınların başlarını kapatmadığını, isimlerin doğa adları olduğunu gözlemledi. “Cem”lerine katıldı. Aslında Şamanizm’in, Zerdüştlüğün hala yaşatıldığını fark etti.

 

Madde 5) Dersim dilinin kökeni nedir?

Persler’in “Bisitun Kitabeleri”nde Deylemlilerin konuştukları dile “Zuzu” deniyor. “Zuzu” bugünün anlamıyla Zaza!

Kimi dilbilimcilerine göre bu dilin adı, Deylem’den türeyen “Dımılıce”dir.

Bu nedenle bilimsel sınıflandırmada bu dil ailesinin "Kuzeybatı İranî diller" grubunda yer aldığı belirtilmektedir.

Dil bilimcileri ve Zazalar, Zazaca/Dımılıce’yi bir dil olarak kabul eder.

Keza İranoloji dilbilimine göre de, Zazaca başlıbaşına bir dildir.

Kürdolojinin babası sayılan V. Minorsky; ve David Mc Kenze, Prof, Goiche Kojima, Susani, Oskar Mann ile Karl Hadank gibi bilim adamları Zazaca'nın bir Kürt lehçesi olmadığını kanıtlamışlardır.

Zazaca; eski dillerden Partça’nın devamı olarak kabul edilir

Fakat bazı Kürdologlar bu durumu kabul etmezler; Zazaca'yı Kürtçe'nin dört lehçesi arasında sayarlar.

Bütün Kürtler meseleye “milliyetçilik penceresinden” bakmazlar; “Kürdistan Milliyetçilik ve Dil” kitabının yazarı Amir Hassanpour gibi kimi Kürt dilbilimciler, Zazaca’nın Kürt lehçelerinden yapısal olarak farklı olduğunu yazar.

Yine de bazı Kürt “aydınlar”, Zazalar’ın Kürt olmadığını iddia edenlere ateş püskürürler. Ebubekir Pamukçu, Ali Kaya veya Kürt M Şerif Fırat gibi yazarları “inkarcılıkla” suçlarlar!

Şurası bir gerçektir ki, Zazalar’ın önemli bir bölümü günümüzde Kürt kimliğini benimsemişlerdir.

Bu arada…

Bazı Türkologlar da, Zazaca'yı Türkçe'nin bir lehçesi varsayar ve; Zazaların Horasan'dan gelen Türk boyu olduğunu iddia ederler. Bunlara göre Zazalar, Dersim’e gidince Kürtleşmişlerdir!

Devletin resmi tarih tezi de böyledir.

Kuşkusuz bu “resmi tarihtir ve mutlaka yanlıştır” anlayışı doğru değildir.

 

Madde 6 ) Zazaca konuşulan iller hangisi?

Tunceli(bütün ilçeler);

Bingöl (bütün ilçeler);

Elazığ (Batı bölgesi hariç);

Diyarbakır (Ergani, Çermik, Dicle, Lice, Çüngüş, Hani, Kulp, Eğil, Hazro); Urfa (Siverek, Bucak);

Muş (Varto);

Sivas (Zara, İmranlı, Ulaş, Kangal, Hafik, Divriği, Gürün) Adıyaman (Gerger);

Erzincan(merkez ve Tunceli'ye yakın yerlerde); Batman (Merkez, Sason); Bitlis(Mutki,Tatvan);

Malatya (Pötürge, Doğanyol, Arguvan);

Ardahan(Göle); Uşak Eşme gibi Batı’daki bazı ilçe ve köylerde de sürgünler nedeniyle konuşulmaktadır.

Zazaca sadece Türkiye’de konuşulmuyor. İran’da da en az 1 milyon insanın Zazaca konuştuğu biliniyor. Bunların küçük bir bölümü, Çaldıran Savaşı’ndan sonra Anadolu’dan kaçan Türkmen aşiretleridir.

 

Madde 7) Dersimliler Alevi midir?

Zerdüşt/Yezidi olan Deylaman halkı 873’te Müslüman oldu.

917’de ise Caferi Sadık mezhebini / Aleviliği kabul ettiler.

Kimi tarihçiye göre Zaza Aleviliği; Şii inancıyla, Zerdüştlüğün gelenek ve göreneklerinin bileşiminden oluşmuştur.

Gelelim Anadolu’daki Dersimlilere…

Dersim denince akla 126 aşiret ve boyun birleşmesi geliyor. Bunların hepsi Zaza değil. İçlerinde Türkmen aşiretleri de var.

Bu aşiretlerin hepsinin tarihsel hikayesi farklı olduğu için hepsini ayrı ayrı ele almak gerekir. Bölgeye geliş tarihleri bile farklılıklar gösterir. Örneğin Hz. Muhammed soyundan geldiklerini iddia eden Kureyşan Aşireti, Melihşah döneminde Dersim’e geldi.

Geliş tarihleri farklı olsa da Dersim bölgesindeki Zazalar’ın büyük çoğunluğu Alevi’dir. Fakat Sünni olan Zazalar’ın bulunduğunu da eklemeliyiz:

Örneğin Cibranlı Halit Bey Sünni bir Zaza Kürdü’ydü.

 

Madde “Tunceli” adı ne zaman verildi?

Vakit Gazetesi yazarı Abdurrahman Dilipak 1937-38 Dersim İsyanı’nı bastıran askeri harekatın adının “Tunç- Eli” olduğunu ve operasyondan sonra Dersim’e “Tunceli” adının verildiğini yazdı. Doğru değildir.

Osmanlı, Tanzimatla birlikte yeni idari yapılanmaya gitti.

O tarihe kadar “başına buyruk olan” Dersim sancaktı.

1847’te; Hozat merkez olmak üzere Erzurum vilayetine bağlıydı;.

1859’da; Harput eyaletine; 1867’de ise topraklarının bir bölümü Erzincan sancağına dahil edildi.

1879’da ayrı bir vilayet oldu.

1886’da tekrar mutasarraflığa indirildi.

1892’de Elazığ’a bağlandı.

Görüldüğü gibi Osmanlı, Dersim’i hep bölerek yönetmek tavrı içinde oldu.

Gelelim Cumhuriyet dönemine:

Dersim 1923’te ilçe yapılarak Elazığ’a bağlandı.

Ancak…

25 Aralık 1935’te, 3195 sayılı, 2884 no’lu kanunla “Tunceli” adıyla il yapıldı.

Sünniliği devletin resmi ideolojisi haline getiren Osmanlı’nın Dersim’e bakışı belliydi. Peki ya Cumhuriyet’in?

Bunu İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın isteğiyle sadece 100 adet basılan “Dersim” kitapçıktan anlayabiliyoruz:

“Dersim’in coğrafi ve toplumsal yapısı, çapulculuk ve isyana teşvik edicidir. Halk bu yüzden vergi vermiyor, yasa dinlemiyor ve askerlik hizmeti yapmıyor. Toprağı tarıma elverişli olmadığı için çapulculuk yapıp çevre bölgelerdeki halka baskın yapıyor. (2700 kaçak vardı.)

Halkın gerçek efendileri; şeyh, seyyid, dede, ağa ve bey takımıdır. Dersim mutlaka devletin egemenliğine girmelidir. Ancak bölgede sadece asker ve jandarma bulundurmakla itaat sağlanmaz. Köklü ıslahat şarttır.

Dersim halkı Oğuz boylarından gelmiş Türkmenlerdir. Sonradan Kürtleşmişlerdir. Türk kökenlerine çevirmek için kışlaların yanına okul yapılmalıdır.

Ağalar ve Seyyidler bölgeden Türklerin yoğun olduğu bölgelere sürülmelidir.”

Cumhuriyet, Dersim’i merkeze hükümetin kontrolüne alıp çağdaşlaştırmak istiyordu.

 

Madde 9) Atatürk’ü seviyorlar mı?

Dersimliler, Kurtuluş Savaşı’nda Mustafa Kemal’in yanında yer aldı.

Sivas ve Erzurum kongrelerinde 250 Zaza gönüllü koruyuculuk yaptı.

Kongrelere Diyap Ağa ve Hasan Basri’yi milletvekili olarak gönderirler.

23 Nisan 1920’de açılan Büyük Millet Meclisi’ne ise altı milletvekiliyle temsil edildiler.

Şeyh Said isyanına katılmadılar.

Dersimlilerin Atatürk sevgisinin iki nedeni vardır:

Birincisi, Cumhuriyet Aleviler’i özgürleştirmişti.

İkincisi Aleviler Atatürk’ün Alevi olduğunu düşünüyordu. Kimi Alevi’ye göre ise Atatürk “mehdi” idi.

 

Madde 10 ) Dersimliler niye ayaklandı?

Temel sebep; ülkenin batısını siyasi, iktisadi ve kültürel olarak “modernize eden” Cumhuriyet yönetiminin, artık ülkenin doğusuna da el atmasıydı.

Cumhuriyet bölgedeki yoksulluğu-geri kalmışlığı ortadan kaldırmak istiyordu.

O küçük bütçesine rağmen 4 milyon lira ayırmıştı. Bununla yollar, köprüler yapmayı planlıyordu.

Bölgeye “el atma”nın siyasi nedeni ise; Cumhuriyet’in, ağa ve şeyhlerin hüküm sürdüğü feodalizmi tasfiye etmek istemesiydi. Atatürk aşiret sisteminin yıkılmasını ve toprak reformu yapılmasını istiyordu.

Meselenin kültürel ayağı da vardı. Dersim halkını Kürtleşmiş Türk olarak görüyorlardı. Mecburi iskan yasası çıkarılarak, Dersim aşiretlerinin Türklerin yoğun yaşadığı bölgelere göndererek Türkleşmesinin sağlanacağını planlıyorlardı.

Ankara’daki bazı bürokrat ve siyasilerin Osmanlı döneminden kalma, “Sünniler devlete bağlıdır, Aleviler kötülüklerin başlıca nedenidir” şeklindeki Alevi düşmanlığıyla yaptıkları yönlendirmeler “reformların” sert olmasına yol açtı.

Cumhuriyet kadroları reformları hayata geçirme konusunda ikiye bölündü; Vali Cemal Bey gibi uzlaşmadan yana olanlarla, Umum Müfettişi İbrahim Tali gibi sert tedbirlerin alınmasından yana olanlar arasında.

En sert görüşler Mareşal Fevzi Çakmak’a aitti; Kürt memurlara bile karşıydı!

Diğer yanda…

Şunu da eklemem gerekiyor; 1937-38 askeri harekatı Dersim’e yapılan ilk operasyon değildi.

1861’den başlayarak Dersim’e sürekli askeri harekatlar düzenlendi.

Yazdığım gibi bunun temel nedeni iktisadiydi.

Tanzimat’ta da, II. Meşrutiyet’te de, Cumhuriyet’te de aynı durumla karşılaşılmıştı: Aşiret ağaları yeniden yapılandırılan merkezi yapının kontrolüne girmek istemiyordu. Kendi kanunlarını kendilerinin koyduğu feodal düzenin yıkılmasına karşı çıkıyorlardı.

Bölge halkının yoksul ve cahil olması, feodal düzenin sürmesini isteyenler tarafından hep kullanılmıştır.

Kuşkusuz onlarca zulme uğramış Dersimlilerin merkezi iktidarlara güvensizlikleri de bunda etken olmuştur.

Aynı bugün olduğu gibi…

 

Soner Yalçın